Houtsnede Wat is het? Kenmerken en geschiedenis

Houtdruk is een techniek om tekst, afbeeldingen of tekeningen op textiel en papier af te drukken

Het houtblok wordt zorgvuldig voorbereid als een reliëfmatrijs, wat betekent dat de in wit weergegeven delen met een mes, beitel of schuurpapier worden uitgesneden, zodat de tekens of de afbeelding in “zwart” worden weergegeven ter hoogte van het oorspronkelijke oppervlak.

Het blok wordt gesneden met de nerf van het hout mee. Het blok hoeft alleen maar te worden geïnkt en stevig en gelijkmatig in contact te worden gebracht met het papier of de stof om een aanvaardbare afdruk te verkrijgen. Uiteraard wordt de inhoud “ondersteboven” of in spiegelbeeld gedrukt.

Voor kleurendruk worden meerdere blokken gebruikt, elk echter voor één kleur. Door twee kleuren te overdrukken kan een vierkleurendruk ontstaan.

Geschiedenis van de houtblokdruk

Houtsneden zijn een van de oudste druktechnieken, gebruikt om boekpagina’s en nabeelden te maken.

De vroegste sporen van houtsneden werden gevonden in China. Later namen de Japanners de techniek over en brachten deze door de eeuwen heen tot het toppunt van vakmanschap en artistieke expressie.

Houtplaten behoren tot de oudste druktechnieken, omdat ze oorspronkelijk werden gebruikt om zegels en stempels te snijden en te vormen. Zonder de uitvinding van papier zou het drukken echter niet mogelijk zijn geweest. Wetenschappers dateren de oorsprong van het maken van papier rond 105 na Christus in China.

Steenhouwen ontwikkelde zich waarschijnlijk als de eerste druktechnologie: stenen werden ingewreven met nat papier en inkt, waardoor gegraveerde kalligrafie ontstond. Later, of parallel daaraan, werd de houtsnijkunst ontwikkeld. Het eerste Chinese boek dat op hout werd gedrukt, de Diamant-Sutra van Dunhuang, dateert uit 868 en is technisch zo geavanceerd dat men aanneemt dat houtblokken al veel eerder moeten zijn ontwikkeld.

Er bestaat een Japanse gravure, “Dharanis”, uit 770 die sterk beïnvloed is door Chinese gravures. De Dharanis bestonden uit boeddhistische gebeden en hadden een oplage van een miljoen exemplaren. Het is echter niet duidelijk of ze gemaakt zijn van houtsneden. Over het algemeen werden houtsneden in de vroege eeuwen in China uitsluitend gebruikt voor de verspreiding van boeddhistische teksten en amuletten.

Houtdruk in Europa

De houtdruk kwam veel later naar Europa. Het bedrukken van stoffen met een houten matrijs was enkele eeuwen lang gebruikelijk. De houtdruk moest echter wachten tot de invoering van de papierproductie in papiermolens in de jaren 1390.

Vroege houtsneden waren prenten van één pagina: afbeeldingen van heilige figuren die in slechte tijden werden gebruikt en waarvan de beelden bescherming boden. Ze werden op boekomslagen geplakt of op muren gespijkerd. Soms werden ook hele deuren en plafonds met deze gravures bedekt.

Deze vroege prenten werden met de hand gemaakt met een muller. Soms werden ze ook met de hand ingekleurd door zogenaamde “letterschilders” met behulp van sjablonen. Maar deze schilders zorgden ervoor dat de lijnen zichtbaar bleven.

Houtsneden in Europa begonnen hun eigen stijl te ontwikkelen in de late hooggotiek. In die tijd waren lijnsneden het meest voorkomende type gravure. De zwartloodtekening van gekleurde gotische glas-in-loodramen lijkt qua stijl op deze vroege houtsneden. Pas veel later, in de 19e eeuw, werden zeer gedetailleerde meesterprenten ontwikkeld. Ze werden vaak gebruikt als illustraties in boeken.

Blokboeken volgden op éénpagina-prenten, die ook in de pagina’s werden gedrukt of gewreven. Omdat slechts één zijde kon worden bedrukt, werden de blanco zijden van twee bladen aan elkaar gelijmd tot één pagina. In de houtblokken werd ook tekst gekerfd, bij de gedrukte illustraties. De populairste thema’s van de blokboeken waren de Bijbel van de arme man, de dodendans of de boeken van de planeten.

Het blokboek overleefde de uitvinding van de beweegbare letter rond 1440. Woorden en beelden werden gescheiden en de verhouding tussen beeld en tekst werd omgekeerd. Blokboeken werden gedomineerd door afbeeldingen in plaats van tekst. Ze werden nu gemaakt met behulp van drukpersen: houten blokken werden op de hoogte van de loden letters gesneden en op de drukpers gemonteerd.

Hartmann Schedel en Albrecht Dürer en de houtsneden

Rond 1500 floreerden de houtsneden in Midden-Duitsland (Augsburg, Ulm, Neurenberg) en in de Nederlanden als boekillustraties. Een van de belangrijkste werken uit deze periode is Schedels Weltchronik, geïllustreerd met 2.000 houtblokken, gemaakt door ongeveer 100 man op 24 drukpersen in Neurenberg.

In die tijd was het gebruikelijk een onderscheid te maken tussen de verschillende personen die bij het maken van houtsneden betrokken waren: degene die tekent (kunstenaar), degene die snijdt (snijder) en degene die het op het papier drukt (drukker).

De maker van het ontwerp bleef vroeger anoniem, en slechts enkele kunstenaars blonken uit in deze kunst. De eerste was Albrecht Dürer (1471-1528), uit Neurenberg, die de houtsnede naar een nieuw niveau tilde en de kunst veranderde. Zijn grote houtsneden, vooral de“Apocalyps” met zijn monumentale en dramatische compositie, brachten bekendheid en een nieuwe betekenis aan de houtsnede.

Dood en wederopstanding van de houtsnede

In de 16e eeuw werd de gravure in heel Europa de meest noodzakelijke druktechniek. De houtsnede werd dus verdrongen en verloor aan belang met de uitvinding van de lithografie en later de fotografie. Daardoor bleef het vooral een artistiek drukmedium in plaats van iets praktischer en economischers.

Dit veranderde echter met de opening van Japan in 1867, waardoor Japanse houtblokken naar het Westen kwamen en kunstenaars als Gauguin, Munch en van Gogh onder de indruk raakten. Voor de Duitse expressionisten van de Brücke had het houtblok in het begin van de 20e eeuw een bijzondere betekenis.

Houtdrukproces en -technieken

Houtdruk is een vorm van hoogdruk en is gebaseerd op het principe dat de niet te drukken delen worden uitgesneden. In plaats daarvan worden de kleuren op de reliëfgedrukte delen gedrukt, die als een reliëf worden aangebracht, en wordt het reliëf op een stuk papier gewreven of door de pers gedrukt, waarbij de reliëfs worden omgekeerd.

De klassieke houtsoorten die voor de houtblokdruk worden gebruikt zijn voornamelijk fruitbomen, zoals peer of kers, die rijke, gedetailleerde schetsen opleveren. Linde en populier daarentegen zijn gemakkelijker te snijden, maar splinteren ook gemakkelijker. Tegenwoordig wordt voor houtblokken ook triplex gebruikt.

In de westerse traditie van houtblokken worden kleuren geperst en met een roller op het blok aangebracht. Bij Aziatische houtblokken worden de aquarellen met een penseel aangebracht en de geïnkte motieven op droog of vochtig papier gewreven.

Hieronder volgt een korte beschrijving van het houtblokdrukproces:

1. De bloksnijder begint met een plat stuk hout – meestal kersenhout – en neemt de voorgeschreven tekening en legt die met de voorkant naar beneden op het blok.
2. Het aldus aangebrachte stuk papier wordt transparant gemaakt door het in te wrijven met olie en vervolgens het papier te verwijderen, zodat het omgekeerde beeld van de inkt op het blok wordt overgebracht.
3. De snijder schetst de gebieden die moeten worden geïnkt/bedrukt in zwart en, zodra dit is gebeurd, snijdt hij de gebieden uit die wit moeten blijven.
4. Dit deel van het proces creëert het blok dat zal worden gebruikt om de zwarte lijnen af te drukken en staat bekend als het “sleutelblok”.
5. Dit proces wordt herhaald voor elke kleur die in de afbeelding wordt gebruikt, wat resulteert in verschillende blokken voor elke kleur.
6. Om de verschillende kleuren in één beeld/pagina nauwkeurig af te drukken, wordt een registratiesleutel gebruikt, meestal een kagi (een verhoogde “L”-vorm die in een hoek van het blok past en waarop een hoek van de pagina wordt geplaatst) en een hikitsuke (een verhoogde balk die meestal langs het blok en in de hoek van de hagi wordt geplaatst).
7. Het proces van het afdrukken van een enkel blad gaat door met het gebruik van de verschillende blokken en kleuren en het opnieuw registreren van het blad totdat de gehele afbeelding naar tevredenheid van de kunstenaar is voltooid.

Als u andere drukmethoden dan houtdruk wilt ontdekken, kunt u een kijkje nemen in onze rubriek drukvormen, waar we de verschillende drukvormen met hun belangrijkste kenmerken en hun toepassingen nader toelichten

U kunt ook inspiratie opdoen voor uw drukwerk in onze categorieën papiersoorten en afwerkingen